Қорақалпоғистонда «Акбаскур» инсон ҳуқуқлари ташкилотини рўйхатдан ўтказишдаги тўсиқлар

Қорақалпоғистонда ҳудудий нодавлат нотижорат ташкилоти (ННТ) — «Акбаскур»ни расман рўйхатдан ўтказишга уринаётган фаоллар тажрибаси Ўзбекистонда фуқаролик жамияти ташкилотлари дуч келаётган муаммоларни намоён этади. 

2019 йил декабридан бошлаб бир неча бор давлат рўйхатидан ўтказишга уринишлар қилинган бўлса-да, «Акбаскур» (дастлаб «Чироқ» деб номланган) бюрократик тўсиқлар, зиддиятли маъмурий талаблар ва маҳаллий ҳокимият ҳамда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан тўғридан-тўғри босимларга дуч келган.

2019 йил декабри бошларида Қорақалпоғистонда истиқомат қилувчи фаоллар гуруҳи меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланадиган инсон ҳуқуқлари ташкилоти тузишга қарор қилди. 2019 йил 28 декабр куни улар ташкилотни рўйхатдан ўтказиш учун Қорақалпоғистон Адлия вазирлигига муассислик ҳужжатларини топширишди. Бироқ, уларнинг дастлабки аризаси икки марта рад этилди, ҳар гал Адлия вазирлиги уставда «хатолар» борлигини айтган ва уларни тузатишни талаб қилган.

Адлия вазирлиги, одатда, уставдаги «хатолар» тўлиқ рўйхатини тақдим этмайди. Бунинг ўрнига, ҳар сафар янги «хатолар» топилиб, қайта-қайта тузатиш талаб қилинади. Ўзбекистон қонунчилигига кўра, ННТни рўйхатдан ўтказиш учун зарур ҳужжатлар муассислик йиғилиши ўтказилганидан сўнг икки ой ичида Адлия вазирлиги ёки унинг ҳудудий бўлимларига топширилиши шарт. Рўйхатдан ўтказишдаги кечиктиришлар муассисларни такрор йиғилишлар ўтказишга мажбур қилади, натижада белгиланган муддат ўтиб кетади.

2025 йил январь ойида «Акбаскур» ташаббус гуруҳи давлат рўйхатидан ўтиш жараёнини қайтадан бошлашга қарор қилди. Аммо бу сафар Қорақалпоғистон расмийлари уларга муассислик ҳужжатларини йиғиш имконини бермаслик учун сунъий тўсиқлар яратди.

Ўзбекистонда ННТларни рўйхатдан ўтказиш 2014 йил 10 мартдаги Вазирлар Маҳкамасининг 57-сонли қарори билан тартибга солинади. Бу қарор қаттиқ ва оғир шартларни белгилайди. Жумладан:

• Миллий ва минтақавий ташкилотлар учун камида 10 нафар ташаббускор бўлиши талаб қилинади (13-модда, е-банд).

• Муассислар маълумотларини текшириш: уларнинг имзолари ва шахсий маълумотлари (Ф.И.Ш., туғилган сана, яшаш жойи) яшаш, иш, ўқиш ёки ҳарбий хизмат манзилида муҳр билан тасдиқланиши лозим (14-модда).

Бу талаблар стандарт кўринишга эга бўлса-да, амалда маҳаллий ҳокимиятлар томонидан ҳужжатлар Адлия вазирлигига топширилишидан олдин ҳам аризаларни рад этиш учун фойдаланилиши мумкин.

Ҳуқуқий номутаносиблик?

2025 йил февраль ойидаги муассислик йиғилиши ортидан «Акбаскур» ташаббус гуруҳи раҳбари Азимбай Атаниязов зарур ҳужжатларни йиғишга киришди ва муассисларнинг яшаш жойини тасдиқловчи маълумотномасини олиш учун уларнинг маҳалла қўмиталарига мурожаат қилди. Бу — Вазирлар Маҳкамасининг 57-сонли қарорида талаб қилинадиган жараён.

Маҳалла қўмиталари расман ННТ мақомида бўлса-да, амалда маҳаллий ҳокимиятлар тасарруфидаги органлар ҳисобланади. Улар аҳолига ижтимоий хизмат кўрсатиш билан шуғулланади.

Атаниязов Тўрткўл туманидаги тўртта маҳалла раислари ҳужжатларга муҳр босишдан бош тортгани ҳолатига дуч келди. Улар буни Тўрткўл тумани Маҳалла уюшмаси раҳбари Ботир Закиржоновнинг оғзаки кўрсатмаси билан изоҳлашган. Гўёки у уларга «Нукусда яшовчи фуқароларнинг ҳужжатларига муҳр босмаслик»ни буюрган — айнан шу ерда Атаниязов яшайди.

Маҳалла раислари Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 3 октябрдаги 789-сонли қарорига таяниб, гўёки бу қарор маҳалалар томонидан яшаш жойини тасдиқловчи ҳужжатларни беришни тақиқлайди, деб баҳона келтиришган. Аммо бу 2014 йилда қабул қилинган 57-сонли қарорнинг 14-моддасига зиддир. Унда давлат органлари, жумладан маҳаллалар ННТ рўйхатдан ўтиши учун яшаш жойини расман тасдиқлаши лозимлиги аниқ белгилаб қўйилган.

Бу ҳуқуқий зиддият «Акбаскур»ни рўйхатдан ўтказиш учун ҳужжатлар тўплаш жараёнини тўхтатиб қўйди. Тўрткўл туман расмийлари ташаббус гуруҳи олдига сунъий тўсиқлар қўйгани шубҳасиз. Нукус ва Қорақалпоғистоннинг бошқа икки туманидаги маҳалалар эса ҳужжатларни муаммосиз тасдиқлашган.

Мақоланинг давоми

Нима учун айрим туманларда қонунга амал қилинаётган бўлса, бошқаларида у четлаб ўтилмоқда — бу савол очиқ қолмоқда. Ушбу ҳаракатлар юқори органлар кўрсатмасига асосланганми, йўқми — номаълум. Тўрткўл туман ҳокимлиги ва Адлия вазирлигига ёзилган расмий хатларга жавоб келмаган. Туман ҳокимининг ўринбосари имзолаган жавоб хатида ҳам президентнинг 2018 йилдаги фармонига таяниб, гўёки маҳаллалар бундай ҳужжатларни тақдим этмаслиги яна бир бор такрорланган.

Энг хавотирлиси — фуқаролик жамияти гуруҳлари ННТ рўйхатдан ўтказишда фақат бюрократик тўсиқларга эмас, балки таҳдид ва босимларга ҳам дуч келаётганидир. 2025 йил март ойида ташаббусчилардан бири оиласига таҳдидлар бўлгани ортидан лойиҳани тарк этган.

«Акбаскур» ҳолати шунчаки ҳуқуқий асос мавжуд бўлиши етарли эмаслигини кўрсатади. Амалдаги бюрократия, ҳуқуқий зиддиятлар ва сиёсий сабабларга кўра қилинган аралашувлар маҳаллий фаоллар ташаббусини тўхтатиш учун ишлатилиши мумкин. Бу ҳолат Ўзбекистонда ҳуқуқий тизимнинг сустлиги ва норасмий тузилмалар таъсири остида эканини очиқ намоён қилади.

Мақолани инглиз тилида ўқиш учун ҳавола: Uzbekforum.org

https://t.me/UzFoHR